Po przeczytaniu tego twój mózg nie będzie już taki sam
Przez wiele lat naukowcy sądzili, że po okresie dzieciństwa mózg praktycznie przestaje się zmieniać. Wierzono, że struktura mózgowa jest „zaprogramowana” na stałe, a dorosły człowiek może jedynie korzystać z gotowych zasobów. Dziś wiemy, że jest inaczej. Współczesna neuropsychologia pokazuje jasno, że mózg jest plastyczny przez całe życie, a każda myśl, emocja i działanie zostawia w nim ślad. Zmieniają się zarówno jego połączenia, jak i sposób funkcjonowania.
W tym artykule wyjaśniam, czym naprawdę jest neuroplastyczność, jak opisuje ją neurobiolożka Lara Boyd w jednym z najpopularniejszych TED Talków, oraz jak wykorzystać tę wiedzę, aby realnie wpłynąć na swoje życie i zachowania.
Największe mity o mózgu – co nauka obaliła w ostatnich latach?
W kulturze popularnej od lat funkcjonuje kilka błędnych przekonań o mózgu. Najczęściej słyszymy, że po dzieciństwie mózg się już nie zmienia, że korzystamy tylko z małego procentu jego możliwości albo że kiedy nic nie robimy, mózg odpoczywa. Jednak badania neurobiologiczne udowodniły, że wszystkie te twierdzenia są nieprawdziwe.
Mózg pozostaje aktywny nawet wtedy, gdy wydaje nam się, że nic się nie dzieje. W spoczynku pracuje tzw. sieć stanu domyślnego, odpowiedzialna m.in. za analizę doświadczeń, autorefleksję i obróbkę wspomnień. Używamy praktycznie każdej części mózgu – tyle że w różnym stopniu i w różnych sytuacjach. Co najważniejsze, mózg zmienia się całe życie, niezależnie od wieku. To właśnie ta zdolność do stałej przebudowy, czyli neuroplastyczność, decyduje o tym, że możemy uczyć się nowych rzeczy, odzyskiwać sprawność po urazach, zmieniać nawyki i regulować emocje.
Czym właściwie jest neuroplastyczność? (prawdziwa, naukowa wersja, nie mity)
Neuroplastyczność to zdolność mózgu do reorganizacji swojej struktury, funkcji i chemii. Boyd podkreśla, że za każdym razem, gdy uczysz się czegoś nowego, twój mózg zmienia się w fizyczny sposób. Nie chodzi wyłącznie o budowanie nowych połączeń neuronowych. Mózg przebudowuje się na trzech poziomach jednocześnie.
Chemia mózgu – szybkie i krótkotrwałe zmiany
To natychmiastowe reakcje, które zachodzą za pomocą neuroprzekaźników. Zmieniają się poziomy dopaminy, serotoniny czy noradrenaliny, co wpływa na koncentrację i pobudzenie. Z tego powodu jednego dnia uczysz się szybko i sprawnie, a innego masz poczucie, że wszystko idzie pod górkę. Zmiany chemiczne są jednak ulotne. Same w sobie nie prowadzą do trwałego uczenia się, dopóki nie pojawi się powtarzalna praktyka.
Struktura mózgu – głębokie i trwałe zmiany
To najbardziej znany aspekt neuroplastyczności. Polega na tym, że mózg dosłownie rozbudowuje lub przebudowuje swoje obszary. Klasycznym przykładem są osoby czytające Braille’a, u których obserwuje się powiększenie obszarów czuciowych odpowiedzialnych za odbiór dotyku, albo londyńscy taksówkarze, którzy mają rozbudowane części mózgu związane z orientacją przestrzenną. Te zmiany można zobaczyć na neuroobrazowaniu, co czyni je jednym z najbardziej przekonujących dowodów na fizyczną plastyczność mózgu.
Funkcja mózgu – zmiana sposobu działania sieci neuronalnych
To proces, w którym określone obszary mózgu stają się bardziej pobudliwe i łatwiej się aktywują. To właśnie dlatego nawyki stają się automatyczne, dlaczego negatywne myśli potrafią wracać jak bumerang, a także dlatego terapia potrafi przeprogramować sposób reagowania. Im częściej wykonujesz jakąś czynność lub myślisz w określony sposób, tym silniejsze staje się związane z tym połączenie neuronalne.
Każdy mózg uczy się inaczej – i to nie jest lenistwo ani brak talentu
Lara Boyd podkreśla, że nie istnieje jeden uniwersalny sposób uczenia się. Każdy mózg działa na własnych zasadach. Dlatego jedni robią szybkie postępy w nauce języków, inni w nauce ruchu, a jeszcze inni w rozumieniu abstrakcji. Różnice wynikają nie tylko z predyspozycji, lecz także z historii życia, poziomu stresu, temperamentu, emocjonalności, genetyki i wrażliwości układu nerwowego.
To wyjaśnia również, dlaczego terapia działa u różnych osób w różnym tempie. Niektórzy potrzebują dłuższego czasu, aby mózg utrwalił nowe sposoby myślenia i reagowania. Z punktu widzenia neurobiologii nie ma w tym nic dziwnego.
Mózg zmienia się także na gorsze – i musimy o tym mówić głośniej
W dyskusjach o neuroplastyczności często pojawia się wyłącznie jej pozytywny aspekt, jednak Boyd podkreśla, że mózg może zmieniać się również w sposób niekorzystny. I dzieje się to równie łatwo jak zmiany na lepsze.
Chroniczny stres osłabia połączenia w korze przedczołowej, utrudniając logiczne myślenie i regulację emocji. Unikanie lęku wzmacnia go, ponieważ mózg uczy się, że „ucieczka = ulga”, co utrwala błędny wzorzec. Depresja wzmacnia negatywne sieci myślenia, dzięki czemu pesymistyczne interpretacje stają się automatyczne. Uzależnienia przeprogramowują system nagrody tak, że bodźce związane z dopaminą stają się dominujące. Nawet kompulsywne nawyki, takie jak scrollowanie czy sięganie po jedzenie pod wpływem emocji, z czasem zapisują się w strukturach mózgowych.
To, co robisz często, staje się łatwiejsze dla mózgu. I dotyczy to zarówno dobrych, jak i złych rzeczy.
Czy myślenie zmienia mózg? Tak – ale nie tak, jak myślisz
Wiele osób wierzy, że sama zmiana myślenia wystarczy, aby przebudować mózg. To tylko część prawdy.
Każda myśl wpływa na mózg chemicznie. Wzrastają lub spadają poziomy neuroprzekaźników, zmienia się pobudliwość neuronów, a obszary odpowiedzialne za stres lub spokój aktywują się szybciej lub wolniej. Jednak te zmiany są krótkotrwałe, dopóki myśl nie przechodzi w działanie.
Trwała neuroplastyczność powstaje wtedy, gdy:
myślisz w nowy sposób,
działasz w nowy sposób,
powtarzasz to,
i robisz to wystarczająco długo.
Myśl wpływa na mózg jak impuls. Zachowanie wpływa jak trening. Dopiero powtarzane działania przebudowują mózg na poziomie struktury i funkcji.
Jak wzmacniać zdrową neuroplastyczność? Praktyczne wskazówki
Aby wspierać korzystne zmiany w mózgu, warto wprowadzać konkretne zachowania do codzienności. Do najważniejszych czynników wzmacniających neuroplastyczność należą:
regularny ruch fizyczny,
uczenie się nowych umiejętności, nawet drobnych,
kontakt z ludźmi i budowanie relacji,
zdrowy, głęboki sen,
terapia i ekspozycja na lęk,
praca z emocjami,
redukcja stresu,
trening uważności i interocepcji.
Unikać warto:
chronicznego stresu,
izolacji,
kompulsywnych nawyków,
nadmiaru dopaminowych bodźców (social media, pornografia, gry),
unikania trudnych emocji,
braku snu,
nadmiernej bierności.
Mózg nieustannie się zmienia. Pytanie brzmi: w którym kierunku?
